Historijski razvoj Odsjeka za geografiju
Vrlo značajan događaj u institucionalnoj organizaciji geografa u Bosni i Hercegovini je pravno-formalno uspostavljanje i osnivanje Katedre za geografiju kao dijela jednog od šest nastavno-naučnih odsjeka Filozofskog fakulteta u Sarajevu, koji je utemeljen Uredbom Vlade NR Bosne i Hercegovine broj 120 od 14. februara 1950. godine.
Prvi šef Katedre za geografiju i njen matičar bio je prof. dr. Tvrtko Kanaet. Osim njega nastavni kadar Katedre su sačinjavali: akademik Miljenko Filipović, Husein Brkić, Milan Jokanović, Savo Šiniković, Jovanka Đurišić, Borivoje Petrović, Milan Vemić, Ismet Aganović, odnosno, nakon odbrana doktorskih disertacija i stjecanja nastavničkog zvanja nastavni kadar je dopunjen slijedećim nastavnicima: Miloš Bjelovitić, Natalija Mastilo, Orhan Zubčević, Ibrahim Bušatlija i Ratomir Gašparović.
Kroz historijski razvoj
Počeci razvoja univerzitetske geografije temeljili su se na školskoj geografiji i odnosili su se na transfer znanja polaznicima studija geografije. Razvoj obrazovanja u početnom periodu temeljio se na samoobrazovanju nastavnika i saradnika Odsjeka za geografiju što je rezultiralo doktoratima iz geografskih nauka stečenih u različitim regionalnim i evropskim univerzitetskim centrima.
Nakon toga su na matičnom Odsjeku za geografiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu organizirani viši stepeni akademskog i naučnog obrazovanja – prvo postdiplomske a nakon toga i doktorske studije. Ovakav organizacijski koncept je rezultirao novim edukativnim i naučnim potencijalom Katedre za geografiju iskazanim kroz obrazovanje vlastitog naučnog kadra na nivou magistara i doktora geografskih nauka.
Navedena grupa univerzitetskih profesora predstavlja prvu plejadu geografa koja se bavila razvojem opće geografije, a posebno matematičke geografije sa matematičkom kartografijom, klimatologije i regionalne geografije.
Tokom prvog desetljeća rada, profesori Katedre za geografiju su u saradnji sa Geografskim društvom Bosne i Hercegovine organizirali veliki broj edukativnih seminara za nastavnike geografije i tako dali puni doprinos u realizaciji svog prvog esencijalnog zadatka – unapređenju svih aspekata realizacije nastave iz predmeta geografije u osnovnim i srednjim školama.
Paralelno sa navedenim, započeta su i realizirana brojna incijalna kompleksna i komponentna istraživanja u različitim regijama čime su naši geografi u potpunosti preuzeli primat u geografskom proučavanju prostora Bosne i Hercegovine.
Tokom rada u prvoj deceniji profesori i saradnici Odsjeka za geografiju su učestvovali u prezentaciji vlastitih naučnoistraživačkih rezultata na prva četiri kongresa geografa Jugoslavije održanih u: Ljubljani (1947. god.), Skoplju (1951. god.), Sarajevu (1955. god.) i Beogradu (1959. god.).
Novi kvalitativni iskorak u institucionalnoj organizaciji geografa Bosne i Hercegovine predstavlja formiranje Prirodno-matematičkog fakulteta Sarajevo. Odsjek za geografiju je započeo sa radom kao jedan od pet zasebnih odsjeka. Organizacija nastavnog procesa je realizirana kroz nastavno-naučne predmete u tri jedinice:
- Katedra za geologiju,
- Katedra za fizičku, društvenu i regionalnu geografiju,
- Kabinet za metodiku nastave geografije.
U skladu sa već uspostavljenim nastavnim konceptom, edukacija studenata geografije se realizirala na sva tri nivoa obrazovanja: dodiplomskom (stručno zvanje: profesor geografije), postdiplomskom (naučno zvanje: magistar geografskih nauka) i doktorskom studiju (naučno zvanje: doktor geografskih nauka).
Paralelno sa osnovnom obrazovnom misijom, nastavnici i saradnici Odsjeka za geografiju su nastavili i intenzivirali svoj naučnoistraživački rad na komponentnom i kompleksnom geografskom proučavanju prostora Bosne i Hercegovine na općem i regionalnom nivou.
Istovremeno, tokom ovog perioda se može uočiti intenzivan naučno-stručni angažman na upoznavanju savremenih teorijskih metoda geografskih proučavanja i spoznaja i njihovoj praktičnoj primjeni.
Rezultate vlastitih naučnoistraživačkih radova nastavnici i saradnici Odsjeka publicirali su u brojnim domaćim i međunarodnim naučnim časopisima i zbornicima radova sa brojnih domaćih i međunarodnih naučnih skupova, među kojima su i preostalih osam kongresa geografa Jugoslavije.
Posebno značajan aspekt institucionalne podrške naučnoistraživačkom radu nastavnika i saradnika Odsjeka za geografiju predstavljalo je formiranje Geografskog instituta Prirodno-matematičkog fakulteta Sarajevo, koji je prerastao iz Zavoda za geografiju NR Bosne i Hercegovine. Značajan doprinos angažmana naučnog i stručnog kadra unutar Instituta vidljiv je kroz realizaciju većeg broja naučnoistraživačkih projekata koji su imali i teorijski i aplikativni karakter.
Posebno važni među njima bili su projekti u oblasti kompleksnih i komponentnih fizičkogeografskih, društvenogeografskih i regionalnogeografskih proučavanja Bosne i Hercegovine i njenih pojedinih regija. Veći broj naučnoistraživačkih projekata obuhvatio je geografska proučavanja na nivou slivnih područja sa posebnim akcentom na recentne procese i pojave, postojeće i potencijalne oblike valorizacije prirodnih i društvenih resursa, konflikte koji su vezani za njihovo iskorištavanje i sl.
Posebno mjesto u aktivnostima Instituta imaju projekti iz oblasti identifikacije onečišćenja na nivou geografskih sfera, njihovog uticaja na životnu sredinu, mjere zaštite i sl.
Univerzitetski profesori koji su uspostavili navedeni koncept sistemskog komponentnog geografskog proučavanja čine drugu plejadu geografa. Uglavnom se radi o nastavnicima i saradnicima Odsjeka za geografiju koji su kroz redovni akademski program stekli temeljno geografsko obrazovanje i s tim u vezi adekvatne akademske titule i akademska zvanja.
U prezentaciji i implementaciji nastavnih sadržaja iz komponentnih geografskih disciplina u obrazovnom procesu univerzitetskog nivoa, naučnoistraživačkom angažmanu i objavljenim naučnim radovima u domaćim i međunarodnim geografskim i srodnim načnim časopisima posebno mjesto imaju sljedeći profesori Odsjeka za geografiju: Tvrtko Kanaet, Ratomir Gašparović, Alija Salihović, Miloš Bjelovitić, Sulejman Bakaršić, Fabijan Trubelja, Miodrag Atanacković, Ibrahim Bušatlija, Orhan Zubčević, Miloš Mišković, Natalija Mastilo, Krešimir Papić, Sulejman Smlatić, Novak Zubić, Radmilo Milosavljević, Ante Markotić, Jasmina Čehajić, Bajo Krivokapić i dr. Navedeni drugi period razvoja geografske misli u Bosni i Hercegovini završio se agresijom na suverenu i nezavisnu državu Bosnu i Hercegovinu 1992. godine.
Nakon završetka agresije, u veoma teškim okolnostima poslijeratne obnove i izgradnje, započinje treći, savremeni, period razvoja sarajevske geografske škole. Na početku ovog perioda pojavile su se tendencije i određene su smjernice daljeg razvoja geografije, od fundamentalno-teorijskog proučavanja objektivne stvarnosti prema aplikaciji geografskih naučnih spoznaja posebno u oblastima: valorizacije prirodnih i društvenih resursa za potrebe privrednog razvoja, prostornog razvoja i zaštite životne sredine.
Konkretnije, geografske aplikacije su kroz inovirani obrazovni sistem na univerzitetskom nivou inkorporirane u oblastima regionalnog i prostornog planiranja, turizma i zaštite životne sredine, koje u poslijeratnom periodu predstavljaju jednu od strateških osnova razvojne privredne strategije Bosne i Hercegovine.
Početak ovog perioda pripada reformskom Bolonjskom procesu tokom kojeg su na Odsjeku za geografiju pored redovnog i osavremenjenog obrazovnog programa na nastavničkom smjeru uvedeni potpuno inovativni aplikativni studijski programi izraženi kroz sljedeća studijska usmjerenja: turizam i zaštita životne sredine i regionalno i prostorno planiranje.
Inovirani nastavni plan i program usklađen sa bolonjskim sistemom studiranja u redovnom nastavnom procesu na prvom i drugom ciklusu studija i na sva tri pomenuta studijska usmjerenja započeo je u akademskoj 2005/2006. godini. Prvi ciklus traje četiri studijske godine, odnosno osam semestara.
Na Odsjeku za geografiju se prema predbolonjskom nastavnom planu i programu od akademske 2003/2004. godine realizira postdiplomski studij smjera geografske osnove regionalnog i prostornog planiranja. Studijski program traje dvije godine odnosno četiri semestra.
Studijski program III ciklusa studija također na sva tri studijska usmjerenja započeo je 2013/2014. god.
Studijski program Geografija u obrazovanju na trećem ciklusu studija struktuiran je u skladu sa konceptom zajedničkog trećeg ciklusa „Prirodne i matematičke nauke u obrazovanju“. Obavezni predmeti iz oblasti opće metodologije naučnih istraživanja, pedagogije, didaktike i metodike nastave su inkorporirani u nastavni program u I, II i III semestru. U nastavnom planu i programu tokom II i III semestra inkorporirani su i nastavno-naučni predmeti iz različitih oblasti geografske nauke u obrazovanju. U skladu sa usvojenim smjernicama studenti su tokom III, IV, V, i VI semestra pretežno angažirani na naučnoistraživačkim aktivnostima i izradi doktorske disertacije.
Osnovni obrazovni ciljevi studijskih programa III ciklusa studija geografije iz oblasti turizma i zaštite životne sredine i regionalnog i prostornog planiranja i kompetencije doktoranada u ovim oblastima su:
- sistemsko shvatanje suštine geografskog prostora i njegove valorizacije u strateško-razvojne svrhe,
- izgradnja umreženog i kompleksnog shvatanja životne sredine kao medija razvoja prostornog, regionalnog, turističkog i općegeografskog značaja,
- sintetiziranje, eksplikacija i implementacija stečenih fundamentalnih i aplikativnih znanja u strateškim razvojnim programima od kojih je najznačajniji tercijarni privredni sektor,
- osposobljenost za samostalna i originalna naučna istraživanja u oblasti fundamentalnih geografskih istraživanja za obrazovni, turizmološki, geoekološki i regionalno-planerski značaj,
- osposobljenost za samostalna komponentna i kompleksna geografska istraživanja u cilju rješavanja problema nastalih uslijed neracionalne upotrebe prirodnogeografskih resursa, depopulacije, deagrarizacije i deruralizacije Bosne i Hercegovine,
- osposobljenost za izradu, prezentaciju, reviziju i recenziju strateških dokumenata koji se tiču geografske regionalizacije Bosne i Hercegovine, uvažavajući Evropsku povelju o regijama i regionalizacijama Evropske unije,
- osposobljenost za ekspertnu analizu razvoja turizma, regionalnu i prostornu distribuciju ekonomskog razvoja države, regija i društveno-političkih zajednica kao i brojni drugi ciljevi i kompetencije u navedenim oblastima.
Navedenim edukativnim konceptom savremena sarajevska škola geografije je implementirala pomenutu aplikativnu geografsku orijentaciju odnosno dala puni doprinos u edukaciji stručnjaka iz oblasti turizma, zaštite životne sredine, regionalnog i prostornog planiranja i geografskog informacionog sistema.
Također, implementacijom ovakvog koncepta studiranja, postojeća generacija geografa na Odsjeku za geografiju je konkretizirala suštinu uvodnih riječi prof. Huseina Brkića povodom objavljivanja prvog broja Geografskog pregleda (1957. god.) kojima je nagovijestio „zasićenje škola geografskim nastavnim kadrom i krizom nezaposlenosti”, te je u „prepoznatljivosti širine geografske struke prema drugim vidovima životne prakse: turizmu, saobraćaju, kulturi, zavičajnim muzejima i sl.” prepoznao mogućnosti za aplikaciju geografije u različitim oblastima privrede i razvoja društva uopće.
Među recentnom, trećom plejadom geografa, koja je udarila temelje novoj naučnoj aplikativnoj geografiji posebno mjesto imaju: Muriz Spahić i Safet Nurković sa ostalim mlađim sljedbenicima kao što su: Rahman Nurković, Nusret Drešković, Ranko Mirić, Alma Pobrić, Ševkija Okerić, Mevlida Operta, Emir Temimović, Haris Jahić, Aida Korjenić, Senada Nezirović, Aida Bidžan-Gekić, Haris Gekić, Lejla Žunić, Marija Misilo, Edin Hrelja, Boris Avdić, Amra Banda, Amina Sivac te brojni nastavnici – vanjski saradnici među kojima se ističe Snježana Musa.
Posebno značajan savremeni izraz geografska nauka je dobila kroz primjenu geografskog informacionog sistema čime su u potpunosti optimizirani različiti aspekti modeliranja prostornih pojava i procesa kao i rešavanje naraslih konflikata u prostoru.
Napuštanjem hetnerovskog horološkog geografskog regionalizma sa težištem na njenom osnovnom tradicionalnom modelu deskriptivnog poimanja prostorne stvarnosti, budući razvoj geografije u Bosni i Hercegovini će se zasnivati na istraživanjima: funkcionalne organizacije prostora i rješavanju prostornih konflikata, recentnih prirodnih i društvenih procesa, racionalnog korištenja prirodnih resursa i zaštite životne sredine.